Juni 2023

Anticipeer op overstap naar natuurlijke koudemiddelen

Europa werkt aan herziening F-gassenverordening

Vanaf 2026 is het afgelopen met de stand-alone cv-ketels. Dat heeft grote gevolgen voor de vervangingsmarkt. Transitievisionairs voorspellen een enorme hausse in de vraag naar warmtepompen. Dat is goed voor de portemonnee van de installateurs, al zal de installatiesector de komende jaren wel nadrukkelijk rekening moeten houden met de herziening van de Europese F-gassenverordening om werkelijk een CO₂-uitstootreductie te bewerkstelligen.

Huiseigenaren zijn verplicht om vanaf 2026 bij vervanging van de cv-ketel over te stappen op een (hybride) warmtepomp. Of op een ander duurzaam alternatief, zoals aansluiting op het warmtenet. ‘Het gaat de komende jaren daarom alleen maar drukker en drukker worden op de warmtepompmarkt’, voorziet Zohar Tzur. De projectmanager Techniek, Veiligheid en Milieu bij de NVKL, de brancheorganisatie voor koel- en klimaattechniek constateert dat het vakgebied koeltechniek een belangrijke rol gaat spelen bij die transitie. ‘Waar koeltechniek altijd belangrijk is geweest voor het koelen van bijvoorbeeld voedsel of datacenters, zal kennis van koeltechniek ook steeds belangrijker worden bij de transitie van gasketels naar warmtepompen. De bottleneck daarbij is niet alleen het aantal beschikbare vakmensen, maar ook hun kennis op het gebied van natuurlijke koudemiddelen.’

De maximaal toegestane GWP-waarde zal waarschijnlijk worden verlaagd tot 150

Dubbele uitdaging

Volgens Tzur staan we de komende jaren voor een dubbele uitdaging. ‘Enerzijds is er de ambitie om na 2026 heel veel warmtepompen te plaatsen. Die zorgen immers voor een terugdringing van de CO₂-uitstoot. Anderzijds bevatten de meeste warmtepompen fluorhoudende koudemiddelen, zogenoemde F-gassen. Dit zijn sterke broeikasgassen die, als ze uit een koelinstallatie weglekken, de CO₂-uitstoot juist weer opdrijven.’ Om dat risico te stoppen zal de Europese F-gassenverordening worden herzien. Dat betekent dat de komende jaren aanvullende beperkingen zullen worden opgelegd aan de productie, import en toepassing van gefluoreerde gassen. Tzur: ‘Het streven in de huidige F-gassenverordening was bijvoorbeeld om vanaf 2025 in single-split systemen, waaronder veel huidige warmtepompen en airco’s vallen, alleen nog koudemiddel toe te staan met een maximale GWP-waarde van 750. R32 had met zijn GWP van 675 dan nog gekund. Maar de maximaal toegestane GWP-waarde zal in de herziene verordening zeer waarschijnlijk verder worden verlaagd tot 150, zoals de Europese Commisie wil, of misschien zelfs naar nul zoals het Europees Parlement wil.
Hoe dan ook is het aannemelijk dat R32 op termijn niet meer is toegestaan in warmtepompen. De synthetische koudemiddelen in warmtepompen zullen daarom steeds meer worden vervangen door de natuurlijke koudemiddelen ammoniak (NH3) en kooldioxide (CO₂), maar vooral door koolwaterstoffen zoals propaan en isobutaan. Deze hebben een zeer laag of géén aardopwarmend vermogen.’
De term ‘natuurlijk’ verwijst overigens naar het feit dat deze stoffen in de natuur voorkomen. Dat wil niet zeggen dat ze voor het oprapen liggen, geeft Tzur aan. ‘En hoewel dit in de toekomst wellicht verandert, worden ze vervaardigd uit aardgas of het zijn bijproducten van aardolieraffinage, dus ze zijn niet los te zien van fossiele bronnen.’

Activiteitenbesluit Milieubeheer

Volgens het Activiteitenbesluit Milieubeheer is een vakbekwaamheids-certificaat vereist voor personen die de – volgens deze wetgeving - verplichte jaarlijkse veiligheidscontrole uitvoeren aan installaties gevuld met respectievelijk meer dan 5 kg koolwaterstoffen, 10 kg CO₂ of 10 kg ammoniak.
Deze persoonscertificering wordt behaald middels een ACB-cursus en is dus iets anders dan de F-gassencertificering, die voortkomt uit de Europese F-gassenverordening. Het ligt uiteraard wel voor de hand dat deze ACB-cursussen aangepast gaan worden naar de nieuwe verplichtingen die zullen voortkomen uit de herziene F-gassenverordening, aangezien ze hetzelfde onderwerp hebben: veilig en effectief werken met (natuurlijke) koudemiddelen.

Model kwaliteitshandboek F-gassen

Installateurs die zich gaan bezighouden met het plaatsen en onderhouden van de warmtepompen, maar ook airco’s zullen in veel gevallen een F-gassencertificaat nodig hebben. Techniek Nederland heeft op haar website een pagina ingericht om haar leden te ondersteunen. De dienstverlening rondom de ontwikkelingen op het gebied van F-gassen en natuurlijke koudemiddelen maakt deel uit van het TN-programma ‘De Klimaatinstallateur van de toekomst’. Thomas Emmery: ‘Als brancheorganisatie willen wij de kennis bij leden op een hoger niveau brengen om hen voor te bereiden op het komende decennium. Op onze website kunnen zij een model kwaliteitshandboek F-gassen downloaden. Met dit handboek kun je op een overzichtelijke manier en stapsgewijs aan de slag met het certificeringstraject.’ De certificering bestaat uit een bedrijfscertificering en een persoonscertificering. De eisen die certificeringsinstellingen aan bedrijven stellen voor de afgifte en het behoud van een F-gassencertificaat zijn vastgelegd in BRL100. Elk bedrijf dat koeltechnische handelingen verricht aan stationaire apparaten die zijn gevuld met F-gassen zoals R410A, R32 en R134a valt onder deze Richtlijn. Het gaat om warmtepompen, airco-units en koel- en vriesinstallaties. Emmery: ‘De brancheorganisatie biedt in samenwerking met BRL100.nl een flinke korting voor het begeleid invullen van dit kwaliteitshandboek. Uiteraard zal een groot aantal vakmensen ook geschoold moeten worden volgens eisen die vastliggen in BRL200. De nieuwe F-gassenopleidingen houden daarom nu al rekening met de intrede van de natuurlijke koudemiddelen.’

Risico voor omgeving

Een zorgpunt is volgens Tzur dat er straks onvoldoende warmtepompen leverbaar zijn die met natuurlijke koudemiddelen kunnen werken. Daar komt nog bij dat natuurlijke koudemiddelen bij lekkage weliswaar geen risico meer vormen voor het klimaat, maar juist weer wel voor hun directe omgeving. Zo is ammoniak giftig en brandbaar, kooldioxide verstikkend, en zijn koolwaterstoffen brandbaar en bij bepaalde concentraties explosief. Het zijn volgens Tzur eigenschappen van koudemiddelen waarop de klassieke warmtepomp – en eigenlijk het hele systeem - niet is berekend.
Bij toepassing van koolwaterstoffen moeten er bijvoorbeeld componenten worden toegepast die vonkvrij opereren, zodat er geen explosie optreedt bij lekkage. Of je kiest voor een monoblock dat buiten staat opgesteld. Als er dan toch een lek zou optreden, bevinden de potentieel gevaarlijke koudemiddelhoudende componenten zich niet in de woning.
Tzur adresseert een andere kwestie die boven de markt hangt met de Europese verplichting natuurlijke koudemiddelen toe te passen; de beschikbaarheid van gekwalificeerde mensen. ‘Installateurs en monteurs moeten goed op de hoogte zijn van de eigenschappen van de natuurlijke koudemiddelen. Sommigen werken er al jaren mee, maar er zijn ook veel mensen uit de cv-wereld die opeens hybride installaties gaan leveren. Propaan is dan wel een ander verhaal dan R410A. Maar denk ook aan de opslag van de benodigde gasflessen en de monteurs die daarmee gaan rondrijden. Een cilinder met niet-brandbaar gas in de bus vraagt om een andere behandeling en kennis dan een cilinder propaan.’
Voor natuurlijke koudemiddelen is – in tegenstelling tot F-gassen - op dit moment geen bedrijfscertificering nodig. ‘Dat gaat hoogstwaarschijnlijk veranderen met de herziene F-gassenverordening, geeft Tzur aan. ‘Zowel personen als bedrijven moeten dan gecertificeerd zijn voor het werken met F-gassen én voor het werken met alternatieven, zoals natuurlijke koudemiddelen.’

’Monteurs moeten goed op de hoogte zijn van eigenschappen natuurlijke koudemiddelen’

Bereid je voor op de wereld ná 2026

Vanaf 2026 is het dus verplicht om bij vervanging van de cv-ketel over te stappen op minimaal hybride. Thomas Emmery van Techniek Nederland adviseert de installateur om nu al over 2026 heen te kijken. Volgens de branchemanager Installatietechniek is het hét moment om goed na te denken over je strategie. ‘Warmtepompen zijn de technologie van de toekomst en dan zul je dús ook op de hoogte moeten zijn van de nieuwste eisen omtrent natuurlijke koudemiddelen en de consequenties die dat heeft voor jouw werkproces.’ Aan de vraagkant zal het volgens Emmery niet liggen. ‘Door de prijsstijgingen van gas koos de consument het afgelopen jaar ineens veel makkelijker voor een warmtepomp. Ook als energieprijzen dalen, verwacht ik dat de vraag naar warmtepompen de komende jaren groot blijft. De nieuwbouwmarkt is relatief klein en ook onzeker door de stikstofproblematiek, waardoor het halen van de geplande aantallen spannend wordt. Maar de vervangingsmarkt in de bestaande bouw gaat heel groot worden. Hoe dan ook zullen fabrikanten volle bak inzetten op het vergroten van hun productiecapaciteit en moeten installateurs hard aan de bak om zich voor te bereiden op de vraagpiek in het komende decennium.’
Emmery heeft nog een advies. ‘De transitie naar duurzame technieken heeft veel invloed op je businessmodel. Je krijgt echt een ander soort bedrijf en zal gedwongen zijn te kijken naar het grotere plaatje van de verduurzamingsvraag bij klanten. Het is dus een kans om diensten ‘om de warmtepomp heen’ aan te bieden. Bijvoorbeeld een combinatie van een warmtepomp met zonnepanelen in één pakket, aangevuld met vloerverwarming. En, als je dan toch adviseert of installeert, neem dan meteen een plan voor het onderhoud mee. Want nu apparaten steeds meer data gaan terugleveren, weet je ook wanneer je moet langskomen om het rendement op peil te houden.’

Koudemiddel	GWP	Geschiktheid voor verschillende types split-airco’s	Marktrijp	Energie-efficiëntie
R410A	2088	Alle types	Ja	Referentiewaarde
R32	675	Alle types	Ja	Beter dan R410A
R290	3	Voor single split units tot 7 kW en voor grotere single & multisplits bij verhoging van bijvullimieten	Ja	Gelijk aan R32, ihb bij hoge omgevingstemperatuur
R1270	2	Ja, maar vooral toegepast in koelers	Nee	Gelijk aan R290
R161	12	In principe haalbaar	Nee, nog in onderzoek	Hoog
R452B	698	Alle types	Nee, mogelijk wordt productielijn voor R22 omgezet	Gelijk aan R410A en iets beter bij temperaturen boven 35 ^oC
R454B	466			Gelijk aan R410A en iets beter bij temperaturen boven 35 ^oC
R466A	733		Nee	Gelijk
Andere mengsels die R1123, R1132a en CF3I bevatten	300	Onbekend	Nee	In onderzoek

De tabel geeft een overzicht van mogelijke koelmiddelen in split-systemen (bron: Öko-Recherche).

Tekst: Kerstin van Tiggelen
Fotografie: Eric de Vries