Januari 2017
Led: normen en richtlijnen
In zeer korte tijd hebben led's hun plek verworven in de markt voor binnen- en buitenverlichting. Toch kampte de techniek, net als veel andere innovatieve producten, in het begin met kinderziektes. Zo was de kleur van de verlichting minder warm dan gloeilampen, hadden ze soms last van flicker of glare en werd de beloofde levensduur niet altijd gehaald. Nog niet alle problemen zijn verholpen, maar de markt is inmiddels zo volwassen dat een aantal normen, richtlijnen en standaarden al aan verversing toe is.
Isso brengt een geheel herziene versie uit van de Isso-publicatie 90, 'Energie-efficiënte verlichting in en rondom gebouwen', die overigens ook ingaat op hoge frequentielampen, halogeen, inductieverlichting en compacte fluorescentielampen. De Isso-publicatie helpt partijen die professioneel bezig zijn met verlichting van utiliteitsgebouwen bij het maken van de juiste technische keuzes, maar ondersteunt ook bij het maken van licht-, ontwerp- en onderhoudsplannen.
'Hoewel energiebesparing nog steeds een belangrijke drijfveer is om led of andere energiezuinige verlichting aan te schaffen, zijn andere functies van licht ook meegenomen in deze publicatie', zegt Arjan Schrauwen van Isso. 'Verschillende vormen en opstellingen van verlichting geven een andere ruimtebeleving, beïnvloeden de productiviteit van werknemers, hun welbevinden en zelfs hun gezondheid. In dat opzicht is daglicht superieur aan alle vormen van kunstlicht. Waar daglichtlampen een lichtopbrengst van 10.000 lx kunnen halen, levert zonlicht 100.000 lx op. We geven in de herziene versie dan ook meer tips over het binnenlaten van daglicht en houden in de ontwerpplannen ook rekening met combinaties van kunst- en daglicht.'
Intelligente regelsystemen
De Isso-publicatie was al breed gedragen, maar in de herziene versie is ook de afbouwbranche meegenomen. Schrauwen: 'Er worden steeds vaker plafondsystemen aangeboden waar de verlichting al in is aangebracht. De afbouwbranche heeft wel voldoende kennis nodig om die verlichting goed aan te kunnen sluiten. Een andere belangrijke aanvulling is de aandacht voor beheer en onderhoud. Want ondanks de langere levensduur van ledverlichting, kunnen ook deze systemen op den duur falen. In het lichtplan kan al rekening worden gehouden met moeilijk bereikbare plekken door daar te kiezen voor verlichting met een langere levensduur. Deze aanvulling is vooral voor installateurs interessant. Vaak vergeten ze een dergelijk plan aan te bieden aan de beheerder en lopen daarmee inkomsten mis.'
Het uitgangspunt voor zowel klanten als gebruikers blijft het lichtplan. 'Uiteindelijk gaat het erom wie wat voor soort licht wil en wat wettelijk is voorgeschreven. En dus geven we een overzicht van beschikbare verlichtingsmiddelen, bedieningsmogelijkheden en regelsystemen. Want je kunt nog zulk energiezuinig licht hebben, als het voor niks brandt, is dat nog steeds zonde.
Gelukkig zijn er steeds meer intelligente lichtregelsystemen die rekening houden met de aan- en afwezigheid van mensen en met de gewenste hoeveelheid en kleur van de verlichting.'
Voor de installateurs blijft het hoofdstuk realisatie het belangrijkste deel van de publicatie. 'De lichtbeleving van de klant is voor een groot deel afhankelijk van de installatiekwaliteit. Een gebrekkige power quality of bijvoorbeeld de kwaliteit van de drivers hebben direct invloed op de kwaliteit van de lichtbeleving. Een gebrekkige power quality uit zich in flicker waardoor de verlichting als een soort stroboscoop wordt ervaren.' Een andere waardevolle aanvulling op de richtlijn zijn de voorbeelden uit de praktijk. 'Installateurs krijgen steeds vaker een adviserende rol bij de aanleg van verlichting en voorbeelden van verlichtingsplannen voor kantoren, detailhandel, industrie, onderwijs en zorg helpen hen daarbij. Zo kunnen ze eenvoudig voorrekenen wat een investering in energiezuinige verlichting jaarlijks aan energiebesparing oplevert.'
Openbare verlichting
Dekra heeft een led-performancekeurmerk in het leven geroepen dat inmiddels door zowel OVLNL als de Nederlandse gemeentes is omarmd. Volgens Jaap Nuesink van DEKRA verzekert zo'n keurmerk gemeentes of bedrijven dat de led-installaties die zij kopen voldoen aan de beloftes van de fabrikant. 'Er zijn wel Europese normen op het gebied van ledverlichting en -armaturen en een opdrachtgever kan van zijn leverancier eisen volgens de norm te leveren. Of de fabrikant zich aan zijn woord heeft gehouden, is vervolgens echter lastig te beoordelen voor mensen die geen led-experts zijn. Het led-performancekeurmerk helpt een inkoper bij de objectieve beoordeling of een product voldoet aan wat is gevraagd.' Dit geldt overigens net zo voor andere toepassingen van led-verlichting waar het keurmerk ook wordt uitgegeven. Ledverlichting heeft in het algemeen een aantal unieke eigenschappen die ervoor zorgen dat de verlichting wat betreft energieprestaties en levensduur superieur is aan traditionele lichtbronnen. Maar het ontwerp van de armaturen is dermate anders dat het de prestatie negatief kan beïnvloeden.
Nuesink: 'In de basis bestaat ledverlichting uit twee hoofdcomponenten: de led en de driver. Zo'n led is een zogeheten puntbron, wat wil zeggen dat de totale hoeveelheid licht vanuit een heel klein oppervlak komt. Om dat licht goed te verdelen, moet je gebruikmaken van optieken, zoals lenzen en spiegels. In elk geval moet je voorkomen dat mensen direct in het licht kunnen kijken. Anders ontstaat er een risico op verblinding, ook wel glare genoemd, waardoor mensen hun gezicht afwenden of geen contrasten meer zien.'
Kwaliteit punt van zorg
De driver van een led-installatie is ook een punt van aandacht. 'Ten eerste werk je in een driver met een stroombron in plaats van met een spanningsbron. Nog belangrijker is de keuze en de inregeling van de driver. Het beste rendement wordt gehaald als de driver precies het vermogen levert dat je uit de verlichting wil halen. Echter, op het moment dat het licht moet worden gedimd, wordt het vermogen lager en neemt het rendement af. Het rendement kan weer worden verhoogd door pulsbreedtemodulatie, waarbij de stroom als het ware in stukjes wordt gehakt. Als de 'aan' periode echter te laag wordt, ontstaat het bekende stroboscoopeffect, ook wel bekend als flicker.'
Ook de kwaliteit van de armaturen zelf is nog steeds een punt van zorg. Zo bleek uit een onderzoek naar de kwaliteit van retrofit-ledlampen dat geen enkel product aan de opgegeven levensduur voldeed. 'De fabrikanten zijn ermee aan de slag gegaan en hebben de prestaties verbeterd, maar we blijven het in de gaten houden.'
'Het Dekra led-performancekeurmerk garandeert dat de geclaimde prestaties overeenkomen met de opgaves, maar het is nog geen garantie voor een goed werkende installatie. De installateur blijft zijn eigen verantwoordelijkheid houden en moet een installatie integraal beoordelen. Zo kan één armatuur met een lage arbeidsfactor op zich niet heel veel kwaad, maar als je een heel netwerk aanlegt met dezelfde armaturen, krijg je heel veel vervuiling op het net. Daarmee ontstaan veel nieuwe problemen in de installatie, waaronder kans op uitbranden van de meterkast. Dit komt de veiligheid natuurlijk niet ten goede.'
NEN-norm
De markt van ledverlichting is nog relatief jong en de technische ontwikkelingen gaan zo hard dat de normen op veel vlakken al weer moeten worden aangepast. Cor Spaan, namens de vakgroep Verlichting van UNETO-VNI lid van de normcommissie Verlichting 351005: 'Uiteindelijk beginnen veel van die normen als internationale norm, die vervolgens wordt vertaald naar de Nederlandse praktijk. UNETO-VNI is betrokken bij deze overleggen omdat de installateur uiteindelijk die normen moet vertalen naar zijn dagelijkse praktijk. Wij zijn een intermediair tussen lichtfabrikanten en onze klanten en moeten uiteindelijk beoordelen of producten en installaties aan de norm voldoen. Ook krijgen we steeds meer een adviserende rol omdat de klant de snelle technische ont- wikkelingen nauwelijks meer kan volgen. Daarnaast loopt de installateur in zijn dagelijkse praktijk tegen beperkingen in de normering aan, die we vervolgens aankaarten bij NEN.'
Led is van een nieuwe veelbelovende innovatie uitgegroeid tot een volwassen techniek met bijbehorende markt. Spaan: 'Waar hoogfrequente verlichting tot voor kort de markt domineerde, maakt deze nu steeds meer plaats voor ledverlichting. Al was het maar omdat nieuwe gebouwen anders de EPC-norm niet halen. Daarbij komt dat we gebouwen ontwerpen met een bijbehorend onderhoudscontract voor twintig tot dertig jaar. Hoewel je nooit weet welke technologie over dertig jaar gangbaar is, weet je wel zeker dat led de komende jaren een grotere rol gaat spelen. Wij sluiten steeds vaker prestatiecontracten af met onze klanten, maar dan willen we wel zeker weten dat die prestaties ook daadwerkelijk worden gehaald. We sorteren daarbij voor op technieken die we nu nog niet hebben, maar die naar verwachting de komende drie à vier jaar wel op de markt komt.
Normering kan helpen bij het inschatten van de technische en economische risico's. Dus is het goed om als installateur de vinger aan de pols te houden bij de normcommissie.'
In sommige gevallen kan diezelfde normering in- novatie ook tegenhouden. 'Wij zien steeds meer mogelijkheden om verlichting aan de wens van de gebruiker aan te passen. De norm vereist 500 lx op een bureau, terwijl veel werknemers ook met minder licht nog prima kunnen werken. Voor wie op een laptop werkt, kan 500 lx zelfs irritant zijn. Het is nu mogelijk de lichtintensiteit per werkplek te regelen, bijvoorbeeld via een app op de eigen smartphone. In het kader van energiebesparing zouden er wellicht andere maatstaven moeten gelden.'
Tekst: David van Baarle
Fotografie: Industrie