Juli/Augustus 2023

Waarheen brengt de Routekaart Energieopslag ons?

Kabinet scherpt ambitie aan en maakt ruim miljard euro vrij

De zon kun je niet op commando laten schijnen, en de wind niet dwingen te waaien. Dat is een cruciaal verschil met gas en kolen die je op elk gewenst moment, namelijk bij elektriciteitsvraag, in een centrale kunt gooien om elektriciteit te produceren. In een succesvolle transitie naar duurzame energie zijn er daarom manieren nodig om de opwek uit zon en wind te ‘bewaren’ voor de momenten dat er vraag is. Met de Routekaart Energieopslag wijst minister Rob Jetten de weg.

De voorjaarsnota die op 28 april werd gepubliceerd laat zien dat het kabinet nu een echte klimaatminister heeft. Er zijn namelijk honderden miljoen euro’s gereserveerd voor de stimulering van energieopslag. Heel belangrijk, want groen opwekken is één, maar als er geen gelijktijdige vraag is zullen we hard op zoek moeten naar manieren om die groene energie een tijdje te bewaren.

Honderden miljoenen voor opslag

De honderden miljoenen die het Kabinet lijkt te gaan vrijmaken om ook te investeren in energieopslag, moeten de Nederlandse ambities voor een klimaatneutrale elektriciteitssector in 2035 verder kracht bijzetten. Zo is 400 miljoen euro gereserveerd voor het verplicht installeren van een batterij bij nieuwe zonneparken. Aanvullend is er 180 miljoen euro vrijgemaakt om innovaties in batterijen via demonstratieprojecten aan te jagen. Ook wordt 450 miljoen euro geïnvesteerd in onder meer haalbaarheidsonderzoeken en opschaling van warmte- en koudeopslagtechnologieën die bijdragen aan de flexibiliteit van het energiesysteem en de verduurzaming van de Nederlandse industrie. Warmteopslag in de gebouwde omgeving wordt via de regeling Vroege Fase Opschaling met 100 miljoen euro gestimuleerd. Doordat het benodigde aandeel waterstof hard doorgroeit, is volgens het kabinet ook daarvoor meer opslagcapaciteit nodig. Concreet is 125 miljoen euro gereserveerd om nieuwe opslagcavernes te ontwikkelen. Tot slot wordt er ook nog 15 miljoen euro vrijgemaakt om kennisontwikkeling en kennisdeling te bevorderen voor het omgaan met de opslag en het transport van ammoniak als energiedrager.

Opslag een stap verder brengen

Hiermee lijken belangrijke financiële kaders te zijn gecreëerd voor uitvoering van de Routekaart Energie. In het najaar van 2022 beloofde minister Rob Jettendaarmee haast te maken tijdens het commissiedebat ‘Elektriciteitsnet, energie-infrastructuur en RES’ met de energiewoordvoerders van de diverse politieke partijen. Op 6 juni publiceerde de minister de langverwachte Routekaart (www.bit.ly/EW-Routekaart).
Voor Jeroen Neefs, branchemanager bij Energy Storage NL, is de inhoud ervan niet erg verrassend, want de Routekaart werd onder andere ingevuld op basis van het Nationaal Actieplan Energieopslag 2023¹ dat de brancheorganisatie van de Nederlandse energieopslagsector in januari van dit jaar aanbood aan de minister. Ook hebben er diverse consultaties met de leden van de brancheorganisatie plaatsgevonden. Neefs: ‘In het Actieplan hebben we geadviseerd welke beleidsveranderingen wij noodzakelijk achten om opslag een stap verder te brengen. Daarbij hebben we de verschillende manieren van opslag onderverdeeld in drie pijlers: elektriciteitsopslag, warmteopslag en moleculenopslag. Voor elke pijler is de huidige situatie beschreven, aangevuld met de kansen voor de toekomst en de manier waarop deze technieken verder gestimuleerd kunnen worden. Daarbij is ook afgesproken met de minister dat niet alleen het ministerie, maar ook de netbeheerders, de ACM en wij medeverantwoordelijk waren voor de totstandkoming van de Routekaart. Samenwerking tussen alle betrokken partijen is essentieel, want wij hebben allemaal een puzzelstukje voor de oplossing in handen.’

‘De transporttarieven zijn een business case-killer voor batterijontwikkelaars’

Wetgeving remt ontwikkeling

‘Overkoepelend blijft een proactieve houding van de overheid noodzakelijk’, benadrukt Neefs. De overheid moet volgens hem de juiste prikkels geven. De huidige wet- en regelgeving remt de ontwikkeling van nieuwe opslagmogelijkheden. Als voorbeeld noemt hij de transporttarieven voor energieopslag. ‘De wet onderscheidt opwekkers (zonneparken en energiecentrales) en gebruikers (consumenten en bedrijven). Gebruikers betalen het volledige transporttarief, terwijl - omwille van de leveringszekerheid - opwekkers zijn vrijgesteld. Helder, tenminste in het traditionele fossiele tijdperk. Maar opeens zijn er ook batterijen – mogelijk binnenkort zelfs verplicht – die de energie uit zonneparken bufferen, en op zeker moment ontladen naar gebruikers toe. En dan krijg je de gekke situatie dat een batterij als verlengstuk van de opwekker de beoogde leveringszekerheid verbetert, maar wordt belast als gebruiker. De bijbehorende transporttarieven, die in 2024 ook nog eens met honderd procent worden verhoogd, zijn een regelrechte business case-killer voor batterijontwikkelaars. En omdat België en Duitsland wél een vrijstelling kennen van het transporttarief voor batterijen, ontstaat bovendien een ongelijk speelveld tussen buurlanden. Met als consequentie dat het voor bedrijven aantrekkelijker is om zich te vestigen in het buitenland.’

Geen nationale doelstelling

De kwestie van het transporttarief is een van de vele onderwerpen waarvoor nog over een oplossing moet worden onderhandeld, al is Neefs optimistisch over een werkbare uitkomst. Zo stelt hij vast dat er bijvoorbeeld inmiddels een einde is gekomen aan de situatie dat bij elektriciteitsopslag in de keten tweemaal energiebelasting wordt geheven. Eenmaal over de levering aan de energieopslagfaciliteit (zoals een batterij), en nogmaals wanneer de elektriciteit na opslag verderop in de keten wordt geleverd aan een verbruiker. Neefs: ‘Maar het heeft uiteindelijk wél vijf jaar geduurd om die dubbele belasting eraf te krijgen. Je moet dus geduld hebben, terwijl de energietransitie daar eigenlijk niet op kan wachten.’
De benaming Routekaart suggereert weliswaar de weg en een einddatum, maar wat moet er dan precies wanneer bereikt zijn? ‘Tja’, bekent Neefs, ‘wij hadden graag met ijkpunten in de tijd een nationale doelstelling voor energieopslag gezien, bijvoorbeeld in 2030 zoveel GW. Dat werkt het duidelijkst richting markt en financiers, maar daar wil EZK nog niet aan. Om ervoor te zorgen dat de Routekaart Energieopslag niet ergens op de plank eindigt, heeft de minister zelf voorgesteld om minimaal eens per jaar te evalueren. Zo is het mogelijk om samen met de netbeheerders, ACM en ons als vertegenwoordiging van de sector waar nodig aanpassingen te doen en bij te sturen en steeds een stukje vooruit actiehouders aan te wijzen en termijnen te stellen.’

‘Energieopslag biedt enorme groei- en banenkansen, waar ons land profijt uit kan trekken’

Economische transitie

Tot nu toe hebben we het eigenlijk alleen gehad over elektrische opslag met batterijen. Deze techniek is namelijk het verst ontwikkeld. Maar in het duurzame energiesysteem van de toekomst zijn álle vormen van opslag nodig, benadrukt Neefs. Van onder meer supercondensatoren en vliegwielen tot power2gas en power2liquid. ‘De verschillende technieken bieden een oplossing voor specifieke toepassingen en eigen kenmerkende capaciteiten en opslagduren. Van milliseconden, tot dagen of zelfs seizoenen. Batterijen kunnen bijvoorbeeld bijdragen aan een stabiel elektriciteitsnet, thermische opslag kan huizen van warmte voorzien, en duurzame moleculen kunnen in grote volumes worden opgeslagen om seizoenen te overbruggen. Dan worden we echt zelfvoorzienend. Energieopslag biedt enorme groei- en banenkansen. Het is daarmee niet alleen een technische transitie maar ook een economische transitie waar ons land profijt uit kan trekken.’

Minister Jetten over zijn zoektocht naar opslagcapaciteit

Netbeheerder TenneT waarschuwt dat stroomuitval door een disbalans in invoedingscongestie (te weinig toelevering) en afnamecongestie (te veel vraag) vanaf 2025 vaker gaat voorkomen. Oorzaken zijn de stijgende, gestimuleerde elektrificering (denk aan warmtepompen en elektrische auto’s), de inzet van niet-planbare energie van zon en wind, en het sluiten van gas- en kolencentrales. Van de geprognosticeerde 10 GW aan opslagcapaciteit die in 2030 nodig is om die disbalans op te vangen, is nu pas 150 tot 200 MW beschikbaar. Om de doelstelling te bereiken de komende zeven jaar, is een versnelling van pakweg factor 50 nodig. Ook met de huidige ambities lijkt dat bij lange na niet haalbaar.
Minister Rob Jetten van Klimaat en Energie zegt desgevraagd de urgentie en bijbehorende risico’s te herkennen. ‘De opslag van energie wordt steeds belangrijker naarmate we meer duurzame energie gebruiken in Nederland. Niet alleen de opslag van elektriciteit, maar ook van moleculen (bijvoorbeeld gas en waterstof) en warmte. Deze drie opslagvormen zullen nodig zijn om te zorgen dat er voldoende flexibiliteit ontstaat in een energiesysteem met meer variabele energiebronnen, zoals zon en wind.’ De minister geeft aan hard te werken aan oplossingen. ‘Omdat we verwachten dat er in de toekomst een flink vermogen aan batterijen nodig zal zijn, kijken we met landelijk netbeheerder TenneT waar deze batterijen precies moeten komen. Daarnaast bekijken we hoe opslag mogelijk is bij regio’s, buurten en huishoudens. Ook nieuwe toepassingen en technieken worden onderzocht, waaronder innovatieve technieken met een langere opslagduur – bijvoorbeeld Compressed Air Energy Storage (CAES), Liquid Air Energy Storage (LAES) en flowbatterijen.

1. Kijk hier voor het Nationaal Actieplan Energieopslag van Eneegy Storage NL

Tekst: Kerstin van Tiggelen
Fotografie: Energy Storage + ministerie Klimaat en Eneegie

Lees meer artikelen in het dossier Klimaat- en duurzame techniek