Juli/Augustus 2024

Zuinig van tl naar led met refurbishment

ETZ Elisabeth ziekenhuis voorkomt complete plafondrenovatie

Een van de aandachtspunten om het energiegebruik te reduceren in het Tilburgse ETZ, is het vervangen van alle verlichting in het ziekenhuis. De organisatie werkt daarbij in fases. In de ziekenhuisgangen zou voor vervanging van het lichtsysteem een volledige plafondrenovatie nodig zijn. Dit is voorkomen door refurbishment.

Het ETZ (Elisabeth-Twee Steden Ziekenhuis) heeft twee vestigingen in Tilburg en een in Waalwijk. In Tilburg wordt bij de locatie ETZ Elisabeth een nieuw ziekenhuis gebouwd direct naast het bestaande, waarbij in fases afdelingen van het oude ziekenhuis overgaan naar het nieuwe. Als alles in het nieuwe complex is ondergebracht, kan het oude gebouw worden afgebroken. Omdat dit project nog járen gaat duren, is het belangrijk om in het oude ziekenhuis te blijven investeren in het onderhoud aan de technische installaties.

Vervangen verlichting

Eén onderhoudsklus betreft het vervangen van de verouderde verlichting. Het vervangen van de conventionele fluorescentielampen is niet meer mogelijk, maar een-op-een overstappen op led gaat ook niet zomaar. Ledlampen onderscheiden zich nu eenmaal op verschillende fronten van tl-verlichting; zowel ten aanzien van de installatietechnische aspecten (driver, aansturing), als de uitstraling zelf (kleurtemperatuur, straalhoek, reflector). Om dit goed en veilig te doen is kennis van beide aspecten nodig.
Jasper Jonkers, technisch commercieel adviseur bij verlichtingsleverancier Etap: ‘De technische afdeling van het ETZ was zich daar gelukkig van bewust en heeft ons daarom al direct bij aanvang van het project betrokken. Dit gaf ons de mogelijkheid om mee te denken over de optimale verlichtingsoplossing, zonder geconfronteerd te worden met technische beslissingen die al eerder zijn genomen.’

Energiebesparing van 39 procent door vervanging tl voor led

Programma van eisen

Het vervangen van de totale verlichting in het oude ziekenhuis is verdeeld in verschillende projecten. Bijvoorbeeld het bestuursgebouw, maar ook de verlichting in de gangen, waaraan zowel patiëntenkamers, OK’s als behandelkamers liggen. Specifiek deze gangen stellen extra eisen aan de verlichting, omdat hier niet alleen mensen doorheen wandelen of rijden, maar ook liggend in bedden worden verplaatst wanneer ze bijvoorbeeld van of naar een behandelkamer of OK worden gereden. Zij kijken daarbij voortdurend richting plafond en zijn in hun toestand zeker niet gebaat bij continu hoge lichtpieken van opeenvolgende lampen.
Een andere eis van het ziekenhuis was dat de vervanging van de armaturen uiteindelijk door de eigen TD moest kunnen worden uitgevoerd. Etap werd geraadpleegd over de benodigde armaturen en de bijbehorende installatie, maar de uiteindelijke uitvoering wilde men graag in eigen beheer doen. De eerste gang van een van de vleugels moest fungeren als een ‘blauwdruk’ voor de vele gangen met dezelfde functie die nog volgen.
Tot slot was het belangrijk bij het project op de kosten te letten. Kwaliteit is zéker een eerste vereiste voor het ziekenhuis, maar wetende dat het gebouw binnen afzienbare tijd wordt afgebroken, betekent ook dat oplossingen die duurder zijn omdat ze bijvoorbeeld langer meegaan of toekomstbestendig zijn, minder aantrekkelijk zijn.
Jonkers: ‘In dit geval een extra zinvolle eis, omdat de bestaande plafondconstructie volledig gerenoveerd zou moeten worden wanneer het ziekenhuis zou kiezen voor een vervanging van het complete lichtsysteem. Het was dus geen overbodige luxe om na te denken over een alternatief vervangingsproces dat deze renovatie kan voorkomen.’

Lichtplan

Het uitgangspunt voor het ontwerpen van een lichtplan was voor Etap de norm EN 12464-1, waarin de eisen worden beschreven die de wet stelt aan binnenverlichting. Deze norm is tevens opgenomen in de wetgeving rondom verlichting en is hiermee niet vrijblijvend. De norm beschrijft onder meer de werkplek, de verlichtingssterkte (eventueel aangepast aan de specifieke taak), de lichtverdeling (U), verblinding (UGR) en de lichtkleur.

Jonkers: ‘Deze norm gebruiken we om de minimale eisen voor de specifieke locatie vast te stellen en vullen deze aan met de eisen en wensen van de klant. Uiteraard zolang deze binnen de norm vallen. Voor het ETZ betekent dit dat er verschillende lichttemperaturen worden toegepast in de ruimtes waar je werkt of waar je tot rust kunt komen. Voor een wachtkamer en de gang gebruiken we daarom warm wit licht met een kleurtemperatuur rond de 3.000 K. Voor behandelkamers – waar het belangrijk is om goed te kunnen zien – wordt wit licht gebruikt met een kleurtemperatuur van 4.000 K.’

Refurbishen

Het vraagstuk rondom de plafondrenovatie is opgelost door het lichtsysteem niet volledig te vervangen, maar gebruik te maken van de mogelijkheden voor refurbishing. Typisch voor deze duurzaamheidsgerichte aanpak is dat een bestaand product een upgrade krijgt en hiermee een langere levensduur. Geen volledig nieuwe oplossing dus, maar ook geen retrofit, waarmee oude installaties worden ‘geupgrade’ door het toevoegen van nieuwe functionaliteit.
In het geval van de verlichting in ETZ is gebruik gemaakt van de oude armaturen waaruit de tl-buis en alle bijbehorende elektronica – onder meer het voorschakelapparaat – zijn verwijderd. Hierna is de armatuur gereinigd en zijn de aansluitingen gecontroleerd en eventueel vervangen. Vervolgens is in dezelfde behuizing een volledig nieuwe ledmodule teruggeplaatst – inclusief driver en bijbehorende lenzen.
Jonkers: ‘In dit geval hebben we gekozen voor de U7 Led+Lens. Hiermee is ten eerste de gewenste verlichting gerealiseerd ten aanzien van kleurtemperatuur, lichtniveau en verblindingsfactor. Verder is het een onderhoudsarme armatuur met een levensduur van meer dan tien jaar zonder verlies van lichtstroom. Maar bovenal is het een armatuur die uitsluitend indirect en zeer egaal licht uitstraalt, wat voor deze specifieke gangen een voordeel is. Door de indirecte verlichting hebben patiënten die in bed liggen wanneer zij door de gang worden gereden, geen last van voortdurende lichtpieken zoals dit bij downlights wel het geval geweest zou zijn.’
Er is een energiebesparing bereikt van 39 procent door de 36 W fluorescentielampen te vervangen door ledverlichting van 22 W. De energiebesparing is daarbij verder verhoogd door daglichtsensoren toe te passen en het licht te dimmen wanneer sensoren aangeven dat er al voldoende licht aanwezig is. Tevens is elke armatuur afzonderlijk voorzien van een sensornode waarmee de armaturen onderling kunnen communiceren. Via een app zijn ze afzonderlijk aan te sturen, maar is het juist ook mogelijk willekeurige groepen aan te maken en deze in één keer te bedienen.

Kwaliteit en veiligheid

Jonkers legt uit dat je wel kennis van zaken moet hebben bij de overstap naar ledverlichting: ‘In de tijd van tl-armaturen waren er weinig keuzes te maken. Je investeerde één keer in de juiste armatuur, VSA en reflector. In de jaren die volgden beperkte het onderhoud zich tot het uitwisselen van tl-buizen wanneer deze stuk gingen of de lichtkwaliteit achteruitging. Het merk was minder belangrijk; alle tl-buizen waren van een zekere kwaliteit.’
‘Wanneer je overstapt op ledbuizen is de keuze opeens veel groter en heb je te maken met uiteenlopende kwaliteiten. Het verschil tussen goedkopere en duurdere producten openbaart zich vooral na verloop van tijd. In het begin is alles goed, maar al snel zullen de meer inferieure producten degraderen wat betreft kleurstabiliteit, driver en het totale lichtbeeld. Alles verschuift, maar niet altijd naar dezelfde kant, waardoor het totale lichtbeeld verstoord raakt. Daarbij kan de veiligheid in het geding raken. In plaats van een robuuste, losse driver zijn goedkopere ledbuizen vaak voorzien van geïntegreerde elektronica die er als het ware ‘ingepropt’ is. De kans op oververhitting is hier groter, met alle gevolgen van dien.’
Jonkers vervolgt: ‘Wanneer bestaande tl-armaturen worden gebruikt om hierin een led-lichtbron te plaatsen, dan blijven de oude reflectoren vaak zitten. Deze reflectoren zijn echter afgestemd op tl en niet op led, wat in de nieuwe situatie een ander lichtbeeld oplevert. En meestal niet beter. Vergeet bovendien niet dat oude installaties gebaseerd zijn op verouderde wet- en regelgeving. Dit betekent dat je ook bij refurbishing de nodige upgrades moet maken. Gelukkig zijn steeds meer installateurs hiervan op de hoogte en weigeren professionals om te werken met ‘rotzooi’. Want echt: je lichtbeeld zakt dwars door alle normen en je veiligheid is weg. De meerwaarde van de energiebesparing is dan het enige dat standhoudt, maar het uiteindelijke doel – goede verlichting – is niet bereikt. Dus: overstappen op led moet je zeker doen, maar overleg met een specialist voor kwaliteit en veiligheid.’

Tekst: Marjolein de Wit - Blok
Fotografie: ETAP, ETZ

Lees meer artikelen in het dossier Verlichting